مرشد و مارگریتا

برلیوز و ایوان در باب وجود نداشتن مسیح سخن میگویند که شیطان میگوید مسیح افسانه نیست در این صورت شیطان هم وجود ندارد و هر شری نیازمند خیری‌ست. اما برلیوز میگوید انسان فانی خود تعیین میکند چه اتفاقی برایش رخ دهد، در نهایت شیطان آنها را به چالشی دعوت میکند. بولگاکف با درهم تنیدن خیال و واقعیت اعتقادات خود را بیان میکند مثلا جایی به نویسندگان در خدمت دولت میگوید: (نویسنده نویسنده است به خاطر آنکه می نویسد، نه به خاطر آنکه کارت عضویت دارد.) شهری که نویسنده‌اش برای اثری به تیمارستان منتقل میشود اما اعمال بد دیگر مجاز است‌‌ با جادوی او زیر و رو میشود. در جایی ایوان مغلوب بعد از سخنان مرشد نوع نگاهش به جهان تغییر میکند. شیطان انسانها را به بدی تشویق نمیکند بلکه شرایطی میسازد تا ذات حقیقی‌شان رو شود و بجای پاداش مجازاتی بر مبنای اعمال و اعتقادات قسمتشان میکند. فریدا که فرزندش را با دستمالی خفه کرده مجازاتش این است که آن دستمال همیشه در مقابلش باشد یا برلیوز که وجود خدا و شیطان را نقض کرده بعد از مرگ جهان پس از مرگی برایش وجود ندارد و کاسه‌ی سرش جام شراب شیطان میشود.شیطان به مردم میگوید میتوانند لباسهای خود را با لباسهای نو عوض کنند و همه‌ حریصانه‌ هجوم میبرند و روز بعد تمام لباسها ناپدید میشود. بولگاکف ترس را بزرگترین گناه بشر میداند و در داستان مسیح مجازاتی به اندازه‌ی دوهزار سال را برای پیلاطس به همراه دارد. عیسی مهربان و ساده است و در نهایت در کام نادانی اطراف فرو می‌رود. پیلاطس تحت تاثیر یسوعاست اما نهایتا دستور به صلیب کشیدن او را میدهد. در جهانی که برخی اعمال بدون‌ توجه به ماهیت شایسته‌ٔ مجازات و برخی قابل چشم‌پوشی‌اند همه چیز زیر و رو میشود و فهم ناچیز مردم در تمام تاریخ یسوعا و مرشد را به تیمارستان و صلیب میکشد.